Қазақ сарбазының бес қаруы
Қазақ этносының дәстүрлі мәдениетінің бір бөлігі болатын жауынгерлік қару-жарағының даму тарихы ежелгі Сақ дәуірінен бастау алып, бірнеше ғасырларды қамтиды. Қазақ сарбазының соғыс қаруы негізінен бес түрге бөлінеді. Бұл олардың бірін-бірі ауыстыра алмайтын тек өзіндік жеке қызметіне байланысты.
🔴 Ату үшін – садақ
🔴 Түйреу үшін – найза
🔴 Кесу үшін – қылыш
🔴 Шабу үшін – айбалта
🔴 Соққы қаруы – шоқпар
Қазақтарда “ер қаруы – бес қару” деген мақал да бар.
📌Садақ
Қазақ садағы🏹 – көшпелілер садағының дамуы барысында қалыптасқан соңғы үлгісі. Күрделі-құрама садақтың бір нұсқасы. Серпінді етіп жасалған негізі – «адырна» - ағаштан жасалып, ұстайтын тұсы сүйекпен күшейтіліп, сыртынан тарамыспен оралады. Керілген жібі – «кірісі» - малдың шегінен немесе тарамыспен өріліп жасалады. Садақтың оғы ағаштан (қайың, тал, тобылғы) жонып жасалып, ұшына темірден, сүйектен жебе орнатылады. Төменгі жағына құстың қауырсыны бекітіледі. Жауынгерлер өз оқтарына меншік белгісі ретінде әртүрлі таңбалар салатын болған. Оқтардың арнайы қабы – «қорамсақ» - теріден жасалып, беті ою-өрнектермен бедерленеді. Бай-бақуат сарбаздар өз қорамсақтарын күміспен көмкеріп, асыл тастармен де безендіретін болған. Жоғарыда айтқандай, қазақ садағы көшпелілер садағының жетілдірілген жалғасы болып саналады. Ауыз әдебиетінде садақтардың жасалуына қарай “қайың садақ”, “қарағай садақ”, “үйеңкі садақ” деген атаулары кездеседі. Қайыңның қабығымен қапталған, сарғайған түсіне байланысты “сарыжа”, “сарсадақ” деген атаулары да бар.
📌Найза – атты жауынгердің негізгі түйреу қаруы. Сабы қайың, қарағай, емен сияқты қатты ағаштардан жасалып, басына темірден жебе кигізіледі. Жебе ұңғысының найза сабымен түйіскен жерін металмен құрсап, қынап бекітеді. Әдетте найза басына шашақ тағылады. Бұл аққан қанды қарудың сабына жібермеуге арналған. Әскербасының найзасына дәреже белгісі ретінде байрақ, жалау тағылады. Сабының қолға ұстайтын жері жұмсақ болу үшін барқыт, мақпалмен оралып, қайыстан ілгек салынады. Әдетте қазақ найзаларының ұзындығы 150 – 190 см болғанымен, темір сауытқа қарсы қолданылатын «сүңгінің» ұзындығы 3-3,5 метрге дейін жеткен. Өткен ғасырларда, сирек те болса найзаның тағы бір түрі алыстан лақтыруға арналған қысқа сапты найза да болған. Оны «жыда» деп атаған. Қазақ қылышы – басы бір жүзді, сыртына қарай қайқылау болып келетін кесу қаруы. Басының қайқылау болуы қылыштың кесу күшін күшейтеді. Ал өте қайқы қылыштарды қазақтар «Наркескен» деп атаған. Қылыштың басының ұзындығы әдетте 75-88 см, жүзінің ені 3-3,5 см болып келеді. Сабы 10-13 см болып, ағаштан, сүйектен немесе мүйізден жасалған. Сырты күміспен көмкеріліп, әртүрлі ұлттық нақыштармен өрнектелген. Қылышты «қынап» деп аталатын арнаулы қабына салып, қылышбау арқылы белге тағып жүреді. Қазақ қылыштарының наркескеннен бөлек алдаспан, зұлпықар, жатаған қылыш, қайқы қылыш, т.б. түрлері бар.
⚔️Қылыштың түрлері
✔️Зұлпықар – халық арасында танымал болып кеткен қылыштың түрі. Мұхаммед пайғамбар (с.ғ.с) мен Хазірет Әлидің ұстаған қылышын мұсылман қауымы “зұлпықар” деп атаған. Бұл қылыш мифологизациядан өтіп, исламның киелі символының біріне айналды. Тарихи деректер бойынша қылыштың бұл түрі Мұхаммед (с.ғ.с) пайғамбардың қолына 624 жылы соғыстан әскери олжа ретінде түскен. Зұлпықар қылышын қазақ хандары мен қолбасылары VІІ-XIX ғасырлар аралығында кеңінен қолданды.
✔️Алдаспан – аса ауыр және үлкен қылыш. Оның ұзындығы 90-95 сантиметр болады. Алдаспанды бір қолмен ұстау мүмкін емес. Қылыштың бұл түрінің жалманының өзі аса жалпақ болып келеді. Кейбір қылыштың басы жалпайыңқырап келіп, сырт жағы шығыңқы болады, оны “жалман” дейді. Алдаспанның қыны болмайды.
✔️Сапы қылыш – қылыштың қарапайым түрі. Ол темірден соғылады, жүзі қайқая шыңдалады. ХІХ ғасырға дейін сапы қылыш әскери адамдардың белінен түспеген. Мұндай қылышты кейде қазақтар “жетелі пышақ” деп те атаған.
✔️Наркескен қылыш – болаттан, темірден соғылған. Ол көбіне сенім мен уәденің куәсі ретінде пайдаланылады. Сондықтан оның жасалуы аса құпия болды. Ерте кезде наркескенді патшалар ғана ұстаған.
📌Айбалта – қазақтың дәстүрлі шабу қаруы. Сабы ағаштан жасалып, темірден жасалған басы қосымша екі темір бекітпелер арқылы ұстатылған. Артқы жағының бекітпесі оюмен өрнектелсе, алдыңғы жағына қарсыластың қаруын кесетін қылыш сияқты өткір жүз немесе араның жүзі сияқты ұсақ тіс салынады. Жүзі жарты ай тәрізді дөңгелене келген. Бұл ерекшелігі айбалтаға шабумен бірге кесу арқылы жарақат салуға мүмкіндік береді. Айбалтаның басын ою-өрнекпен әшекейлеу көнеден келе жатқан дәстүр. Оның негізінде діни-ғұрыптық ырымдар жатыр. Балта басына қолданылатын өрнектің негізгі түрі «әлем ағашын» тұспалдайтын өсімдік өрнегінің түрлері болды. Басын әшекейлеп, күмістен өрнек салынған айбалталарды «ақ балта», «ала балта» деп атаған. Шоқпар
📌Шоқпар – қазақ жауынгерінің соғу қаруы. Жасалуы мен басының үлгісіне қарай бірнеше түрі бар. Басы мен сабын біртұтас қылып, түбірлі ағаштан жасалған қару «шоқпар» деп аталады.
