راه‌های مقابله با تهدیدهای پنهان شیطان
قرآن حکیم برای مقابله با این تهدیدهای مداوم شیطان، راهکارهای مؤثّر و روشنی دارد. برخی از آنها عبارتند از:
8ـ1)توبه
اوّلین قدم برای مقابله با شیطان، پاکسازی خود از آلودگی‌هایی است که شیطان در انسان ایجاد کرده است. بهترین چیزی که گناهان را می‌شوید، از نظر قرآن، توبه است. دل را باید از زنگارها زدود تا نور الهی بتواند در آن جای گیرد. نخستین اقدامی که شیطان به واسطة آن آدم را به لغزش کشاند، با توبه جبران شد: ﴿فَتَلَقَّى آدَمُ مِن رَّبِّهِ کَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ﴾ (البقره/37).
نقل شده است که شیطان از قبول توبة انسان از سوی خداوند ناراحت شد. یاران خود را جمع و از آنان استمداد کرد. هر یک سخنی گفتند، ولی یکی از آنها گفت: من انسان را وسوسه می‌کنم و توبه را از یادش می‌برم. ابلیس از این طرح استقبال کرد (ر.ک؛ ابن‌بابویة قمی، 1376: 465). اهمیّت توبه به حدّی است که اگر کسی موفّق به انجام آن شود و به دنبال آن، عمل صالح به جای آورد، نه تنها گناهی برای او نگاشته نمی‌شود، بلکه خداوند اعمال ناپسند وی را به حسنات و نیکی‌ها تبدیل می‌کند (ر.ک؛ الفرقان/70).
8ـ2) ذکر و یاد خداوند
ذکر مداوم و فراوان خداوند یکی از چیزهایی است که از نظر قرآن حدّ معیّنی ندارد: ﴿یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْرًا کَثِیرًا﴾ (الأحزاب/41). به دلیل اینکه عوامل غفلت در زندگی مادّی بسیار فراوان است و تیرهای وسوسة شیاطین از هر سو به طرف انسان پرتاب می‌گردد، برای مبارزه با آن راهی جز «ذکر کثیر» نیست. «ذکر کثیر» به معنی واقعی کلمه، تنها با زبان نیست، بلکه توجّه داشتن به خداوند با تمام وجود است. یاد خدا، غذای روح و جان انسان و موجب آرامش آن است: ﴿أَلاَ بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴾ (الرّعد/28). نتیجة این آرامش بهشت الهی است (ر.ک؛ الفجر/ 27ـ30).
اگر انسان‌های باتقوا با وسوسه شیطان مواجه شوند، با ذکر الهی بصیرت یابند و به یاد این می‌افتند که پروردگارشان خداوند است که مالک و مربّی آنان است و همة امورشان به دست او رقم می‌خورد. پس باید به خود او مراجعه کرد و به او پناه برد تا فریب دغل‌ها و وسوسه‌های شیطان را نخورد (ر.ک؛ الأعراف/201).
یکی از گونه‌های ذکر پروردگار، دعا و تضرّع آهسته و درون نفس است: ﴿وَاذْکُر رَّبَّکَ فِی نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَخِیفَةً﴾ (الأعراف/205 و 55). بنابراین، با ذکر، تضرّع و دعا می‌توان از خداوند استمداد جست و از شرّ وسوسه‌های شیطانی رهایی یافت.
8ـ3) تقوا و خلوص
تقوا سپری محکم است که می‌تواند انسان را از وسوسه‌های شیطان در امان نگه دارد. برای پیشگیری و مقاومت در برابر هجمه‌های شیطان باید در مسیر زندگی دژ استواری بنا نهاد تا از نفوذ تیرهای زهرآگین وسوسه‌اش در امان بود. این قلعة حصین چیزی جز تقوا نیست: ﴿یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ﴾ (آل‌عمران/102). حقّ تقوی عبارت است از عبودیّت خالص که آمیخته به باطل و فاسدی از سنخ خودش، مانند هوای نفسانی نباشد. این معنا غیر از معنایی است که از این آیه به دست می‌آید: ﴿فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ﴾ (التّغابن/16)؛ زیرا هر کس می‌تواند در خور قدرت و فهم خود این دستور را امتثال کند. امّا حقّ تقوی چیزی نیست که همة افراد بتوانند آن را به دست آورند؛ زیرا حقّ تقوی، ریشه در باطن و ضمیر انسان دارد. از این آیات چنین استفاده می‌شود که نخست خدای تعالی همة مردم را دعوت به حقّ تقوی نموده است و آنگاه دستور داده که در این مسیر قرار گیرند، همه برای رسیدن به این مقصد تلاش کنند و هر کس به قدر توانایی خویش در این مسیر گام بردارد (ر.ک؛ طباطبائی، 1417ق.، ج3: 367ـ368).
8ـ4) استعاذه
یوسف(ع) از طریق استعاذه و با ذکر ﴿مَعَاذَ اللّهِ﴾ (یوسف/23)، به خدا پناه برد و از شرّ شیطان رهایی یافت. حتّی خداوند هنگام خواندن قرآن به پیامبرش سفارش می‌کند که از شرّ شیطان رجیم به او پناه برد (النّحل/98).
فایدة پناه بردن به خداوند این است که شیطان بر کسانی که ایمان آورده‌اند و به پروردگارشان توکّل کرده‌اند، نفوذ و سلطه‌ای ندارد و با پناه بردن به خدا، در انسان این حالت تحقّق پیدا می‌کند. شیطان خود در آغاز کار به این حقیقت واقف بود که بندگان مخلص خدا در مرحله‌ای از ایمان قرار دارند که او نمی‌تواند آنها را گمراه سازد (ص/82ـ83). به هر روی، اگر با سلاح ایمان به خدا پناه برده شود، خداوند نیز از او دفاع خواهد کرد: ﴿إِنَّ اللَّهَ یُدَافِعُ عَنِ الَّذِینَ آمَنُوا﴾ (الحج/38). البتّه مقصود، پناه بردن لفظی نیست، بلکه باید با تمام وجود به او پناه برد.
8ـ5) توکّل
توکّل به خداوند متعال به همراه ایمان راسخ، مانع تسلّط شیطان خواهد بود: ﴿إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَى الَّذِینَ آمَنُواْ وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ﴾ (النّحل/99). توکّل از لوازم ایمان است و عبارت از اعتماد قلبی و وابستگی به نیروی قاهری است که هیچ قدرتی نمی‌تواند بر آن غلبه کند، بلکه موجب ثبات و استقامت شخص متوکّل در انجام عمل می‌شود. قوام صفت توکّل به آن است که خاطره و نیرنگ شیطانی را به خود راه ندهد و مؤثّر حقیقی و کافی را ساحت پروردگار بداند (ر.ک؛ حسینی همدانی، 1404ق.، ج 9: 540). در این صورت است که قدرت ایمان و توکّل شخص مؤمن و متوکّل بر ارادة شیطان غلبه می‌کند و سلطان او را بی‌اثر می‌کند.
نتیجه‌گیری
1ـ تهدید پنهان و نرم، واقعیّتی است که پیوسته با انسان دست به گریبان بوده است و موجب نافرمانی فراوانی نیز شده است. پرسابقه‌ترین این نوع تهدید، از ناحیة ابلیس یا شیطان در مقابل انسان بوده است.
2ـ تهدیدهای شیطان بر اثر سرخوردگی او و دوری از رحمت الهی و به قصد انتقام‌جویی از آدم و فرزندان او صورت پذیرفته است.
3ـ ابعاد این تهدید در دو شاخة عملی و نظری است که طیّ آن، باورها و رفتارهای مبتنی بر آن را به چالش می‌کشاند.
4ـ نفس امّاره و مختار بودن انسان از ابزارها
6
