Հայ ժողովրդական ֆիդայական «Ցրոնքի կռիվը» երգն է՝ Սահակ Սահակյանի կատարմամբ՝ նվիրված պատմական իրադարձություններին:
1899 թվականի ապրիլի 24-ին Մշո գավառի Ցրոնք գյուղում, երբ հայ ազգային-ազատագրական շարժման նշանավոր գործիչ Գուրգենը (իսկական անունը՝ Բաղդասար Մալյան), փոքր խմբով Սասունից իջել էր Մշո դաշտ՝ վառոդ և ռազմամթերք տանելու: Սասուն հատկապես սպիտակ վառոդ փոխադրելու նպատակով նրանք անցնում են Ցրոնք, որտեղ հարկ եղած պատրաստությունները տեսնելուց և բեռները Սասուն ճամփելուց հետո որոշում են ևս մեկ օր մնալ գյուղի մարագներում։
Օղունքի գյուղացի Մկրտիչ Երամյանը, որը գաղտնի ոստիկան էր, հետևում է Գուրգենի խմբի շարժումներին և այդ մասին լուր տալիս Բիթլիսի կուսակալին։ Ապրիլի 25-ին Ցրոնքը պաշարվում է Բիթլիսից և Մուշից եկած զինվորներով, որոնց թիվը հասնում էր հազարի։ Կառավարական զորքերը Ցրոնք գյուղի նշանավոր այրերին պատանդ են վերցնում և սկսում են խուզարկել գյուղը: Գյուղացիներից մեկը, չդիմանալով ծեծին և չարչարանքներին, վկայում է, որ նախորդ օրվա երեկոյան տեսել է հայդուկային խմբին, որը դեպի գյուղի մարագներն էր շարժվում։ Զորքն անմիջապես շրջապատում է գյուղի մարագները։ Մարագների ուղղությամբ արձակված ոստիկանական համազարկը մնում է անպատասխան, որից հետո թուրքերը հրդեհում են մարագները։ Գուրգենն իր հայդուկային խմբին հրամայում է դուրս գալ մարագներից և կռվով ճամփա բացել։ Հայդուկներից ոմանք զոհվում են հենց մարագներից դուրս գալիս, մյուս մասը՝ հետագա կռվի ընթացքում։
Գուրգենի խմբի կազմում էին մշեցի Տիգրանը, աղջանցի Ռուբենը, արցախցի Փարսադանը, դաշտեցի Մկրոն, Նշանը, սասունցի Կրպոն և Վարդանը։ Ցրոնքի կռվում բոլոր ութ հայդուկներն էլ սպանվում են, իսկ թուրքական զորքը տալիս է 13 զոհ և 20-ից ավելի վիրավոր։ Քրդերից սպանվում է 10 հոգի։ Սպանվածների մեջ էր նաև Թալիպ էֆենդին, որը Մուշի քաղաքապետն էր։
Թուրքերը կտրում են Գուրգենի գլուխը, իսկ մյուս հայդուկների մարմինները սայլերի վրա փոխադրում են Մուշ և հանձնում Մուշի հայոց հոգևոր առաջնորդ Եղիշե եպիսկոպոս Չիլինկիրյանին։ Վերջինս հայ ֆիդայիների մարմիններն ամփոփել է տալիս Մուշի սուրբ Մարինե թաղամասի Կողի հայկական գերեզմանատանը։ Գուրգենի մահը մեծ հարված էր ընդհանուր ապստամբության ծրագրի իրականացման համար։
Ցրոնքի կռվից հետո թուրքական կառավարությունը ձերբակալում և Մշո բանտն է նետում բազմաթիվ հայ գյուղացիների։
Ահա, պատմական այս իրադարձություններին է նվիրված «Ցրոնքի կռիվը» երգը
Երգի խոսքերը՝
Սասնո գավառում զինյալ յոթ քաջեր,
Ուրանց խմբապետ Գուրգեն եւ Ռուբեն,
Սասուն ելնելով, զենքեր վերցնելով,
Մինչև ապրիլը լեռներ ման գալով:
Օրն էր հինգշաբթի՝ Ցրոնք գյուղ հասան,
Տղայոց խումբը մարգի մեջ մտավ,
Այդ գեղի քյոխվեն, վատ մըն էր դաժան,
Յուր երկու որդին վալուն լուր տարան:
Հլու հրամանով հավաքվավ զորքը,
Թալիբ էֆենդին առաջնորդ ընկավ,
Օրը ուրբաթ՝ Ցրոնք գյուղը հասան.
Տղայոց խումբը մարգի մէջ մտավ:
Թալիբ էֆենդին ըսավ ահիզուն,
Ռուբեն լը կանչեց.– «Գուրգեն, զա՛րկ էդ շուն».
Հրացան բացվեցավ, կռնակին դիպավ,
Ու չար թշնամին գետին փռվեցավ:
Էդ որ լսեցին, խոտ ու գազ բերին,
Մարագի չորս կողմ կրակ վառեցին:
Ո՛վ հայեր, հայեր, հասե՛ք օգնության,
Գուրգեն կը զոհվի ի սեր ազգության:
Խմբապետ Գուրգեն առյուծի նման
Երկու ընկերով մարգից դուրս ելան,
Գնդակ պարպելով՝ դեպի սար գացին,
Թշնամու զորքը ընկավ ետևից…
