"Үлкен Айдай" және "Кіші Айдай" әндері
Өзі ақын, әнші Мұхит жасынан көркем сөзге үйір болды. Оның қызығып тыңдайтын жыры, толғауының бірі ақын Бала Ораздың шығармалары болса керек. Бір күні Мұхит Бала Ораздың аузынан шыққан «Жылқышы хикаясын» жадына түйіп алады. Ол хикая бойынша, өзінің қызына ғашық болған жылқышыны бай нөкерлерін жалдап өлтіртеді. Әділетсіздіктің құрбан болған сүйіктісін көрген қыз да өзіне пышақ салады. Бұл аңыз Мұхиттың тұлабойын тегіс меңгеріп, қатты толқытады. Қыршынынан қиылған екі жас, жанбай сөнген таза махаббат, екінші жағынан соққы мен сойылға сүйенген қара күш-әншінің асқақ қиялын аралап, тыныштығын кетіреді. Дарынды компазитор сол арада домбырасын алып, қой шегінің шегіне жеткенше қатты бұрап, жан ашуының айқайындай, даусытың ең жоғарғы регисторынан бастап, ащы да , айбарлы да дыбыс шығарады. Бала Ораздан есіткен аңыздың суретін көз алдына келтіре отыра сол оқиғаны дыбыс өнерімен өрнектейді. Қазақ халқының ән байлығына емін-еркін еніп, көп зерттеген компазитор Е. Брусиловский Мұхиттың бұл әнін Пуччинидің музыкасындағы шыңға көтерілуімен теңейді. Әділ теңеу. Бейкүнә өлген екі жастың азасы ма жоқ әлде әділетсіз феодалдық заманның қара күшіне деген қаһарына мықтап мінді ме, тап осы бір әнде Мұхиттың творчестволық құлашы тіпті кең жайылғаны сондай, анау-мынау әнші айта алмауы осы күнге шейін келеді. Бұл ән халық арасында «Жылқышы» болып та, «Бала Ораз» болып та, «Кіші Айдай» болып та жайылып жүр. «Айдай» болатын себебі өлеңінен де болу керек. Сал дауысқа ыңғайлы «ай», «дай» дегендерді көп пайдаланады. Дыбыстың, сөздің техникасын консерватория ішінде өтетін жағдайы болмаған әнші, өзінің өткір сезімі арқасында созатын даусысқа икемді келетін дауысты дыбыстарды таңдауда шындықтың үстінен түсіп отырған.
Саламын сал Ораздың Айдайына,
Бақ бергей ер жігіттің маңдайына,-деп, сұм заманға кездемкен жастардың тағдырын баяндайды.
Жылқышының, қойшының бұл сияқты хикаялары қазақта бұрыннан келе жатқан жай. Бұл тақырыпта жазылған поэмалар да аз емес. «Жылқышыға» диапазон, құрылыс, жігері жағынан жақын келетін Мұхиттың егіз шығармасы - «Үлкен Ораз». Бұл ән кейде «Үлкен айдай» деп те айтылады. Әннің шығуы жайлы дерек жоқ. Бұл да жоғары дауыс регистрінен басталады. Бірақ «Жылқышыдан» айырмасы-бұл ән бірден емес, орта регистрден жағалыңқырап барып, жоғары шығады. Мұнда бірінші және музыкалық сөйлем бірін бірі қайталайды. Тек екінші сөйлемнің аяғында мелодия қайтадан жоғары көтеріліп, әлі де әңгіменің бітпегенін тыңдаушыға хабарлайды. Содан кейін барып, куптеттің аяғына көшіп, мелодия жолы бірнеше рет иретіліп, оралып, бітеді. «Үлкен Ораз» да орындау дарынын, кең дауыс шеңберін, үлкен жігер-күшті керек етеді.
#домбыра #dombyra #ән #мұхит #ғарекең
