Zodun qədim tarixinə şəhadət verən maddi dəlillərlə yanaşı çoxsaylı yazılı məlumatlar da mövcuddur.
Göyçə gölünün şərqində, Basarkeçər kəndindən (indiki Vardenis şəhəri) 10 km. şimal-şərqdə, dəniz səviyyəsindən 2016 metr hündürlükdə qərarlaşmış bu kənd ümumən oğuz türklərinin ən qədim yaşayış məskənlərindən və Göyçənin tarixində müstəsna rolu olmuş kəndlərdən biridir. Kəndin coğrafi mövqeyindən irəli gələn strateji əhəmiyyəti və ərazisindəki zəngin qızıl yataqlarının açıq mədən üsulu ilə işlənmə imkanları hələ ta qədimdən bu yerə marağı artırmışdır.
XX əsrin ortalarında burada aparılmış qazıntılar zamanı aşkarlanmış şaxtaların eramızdan əvvəlki birinci minilliyin ortalarına aid olması, Göyçə gölünün cənub-qərbində arxeoloji tədqiqatlar zamanı aşkarlanmış, eramızdan əvvəlki III-II əsrə aid bəzək əşyalarının məhz ZOD qızılından hazırlanmasının elmi cəhətdən sübuta yetirilməsi Zodun azı 3000 illik tarixinə şəhadət verən maddi sübutlardısa; kənd ərazisindəki III-V əsrlərə aid yurd yerlərinin və oğuz məzarlığının xərabəlikləri Zodun hələ 1500 il öncə sənaye və mədəniyyət mərkəzi rolu oynamasını, müxtəlif yerlərdən müxtəlif məqsədlərlə gəlmiş insanların kəndə yaxın ərazilərdə məskən salaraq, burada yaşayıb-yaratmasım təsdiqləyən faktlardır. Zodun qədim tarixinə şəhadət verən maddi dəlillərlə yanaşı çoxsaylı yazılı məlumatlar da mövcuddur.
428-ci ilə aid olduğu artıq elmi təsdiqini tapmış sənədlərdən birində Göyçə gölü hövzəsindəki ZOD XANƏDANI-ndan söhbət açılır. Hansı yollasa Matenadarana düşmüş bu sənəddə Zod dövlətinin kiminsə nəzarətində olması barədə bircə kəlmə belə qeyd olunmasa da, erməni tarixçiləri həmin Zod xanadanının Arşakilər hakimiyyəti dövründəki inzibati vahidlərdən biri olduğu barədə iddia irəli sürüblər və o iddiaya görə, güya o tarixi sənəddə “SOTK” kəlməsi müəllifin xətası ucbatından “ZOD” kimi işlənib. İddianın absurdluğu elə özündən bəllidir: V əsr müəllifi o zaman dövləti olmayan bir millətin-ermənilərin “tarixi adları”nı hansı məntiqlə təhrif etməliydi və ümumiyyətlə V əsr müəllifi XIX-XX əsrlərdə cərəyan edəcək siyasi proseslərə hansı əsasla müdaxilə etməliymiş.
Belə bir fikri söyləmək xəstə təxəyyül təzahüründən savayı bir şey deyil... Və ermənilərin nə danışmasından, nəyi necə yozmasından asılı olmayaraq əlahəzrət fakt bütün əsassız iddiaları yenmək qüdrətindədir. Zod məsələsi də bu baxımdan istisna təşkil etmir. Zodun müasir coğrafi ərazisindəki qədim məzarlıq oğuz kultunun, III-IV əsrlərə aid məbəd alban mədəniyyətinin, Х-ХII əsrə aid sənduqələrin qalıqları islam mədəniyyətinin izlərini yaşadır. Amma bu ərazilərdə erməni mədəniyyətinin izinə işarə ola biləcək bir nişanə belə yoxdur...
1555-ci ilə dair yazışmalarda isə Zod kəndi Səfəvi-Azərbaycan dövlətinin Qarabağ (Gəncə) bəylərbəyliyinin inzibati vahidlərindən biri kimi təsniflənir. 1578-ci ildə Sultan Ill Murad Səfəviləri yenərək Azərbaycan torpaqlarının bir qismini, o cümlədən Göyçə hövzəsinin şərqindəki kəndlərdən bir neçəsini ələ keçirdikdən sonra tətbiq edilmiş inzibati bölgüyə əsasən Zod kəndi Ordubad qəzasının Zar nahiyəsinin ərazisinə daxil edilmişdi ki, bu tarixi reallıq da 1590-cı ildə tərtib olunmuş “İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri”nin 326-cı səhifəsində müvafiq qeydlərlə təsdiqlənir.
1595-ci il tarixli “İrəvan əyalətinin icmal dəftərindəki qeydlərdən isə bəlli olur ki, Sultan III Muradın hakimiyyəti illərində Zod kəndi timar qismində, yəni dövlətin səlahiyyətli nümayəndələrinin gəlirlərini təmin edən vergi ödəyicisi qismində Vəli Bayram oğlu, Əhməd İlyas oğlu, Əli Mustafa oğlu, Hacı Abdin oğlu adlı şəxslərin istifadəsinə verilibmiş. Əlavə olaraq, Damğa və Cahanşah kəndlərindən vergi alan Dürri İsgəndəroğlu adlı şəxsin gəlirlərinin bir qsmi də Zod kəndinin vergiləri hesabına ödənirmiş. Timar şəkilli verginin 20000 ağça həddində olduğunu və həmin dövrdə 3-4 kəndin bir timarı ödədiyini nəzərə aldıqda qətiyyətlə demək olar ki, XVI əsrin sonlarında Zod kəndi Göyçə hövzəsinin ən iri və ən abad yaşayış məskəni imiş.
1723-cü ildə osmanlılar Göyçə gölü hövzəsinə tam nəzarət imkanı əldə etdikdən sonra tərtib olunmuş və 1728- ci il aprelin 12-də Əhməd şah Mehmet xan oğlu tərəfindən təsdiqlənmiş “İrəvan əyalətinin icmal dəftəri”nin 16-cı səhifəsində aparılmış qeydlərdə isə Zod kəndi İrəvan əyalətinin Məzrəə nahiyəsinin inzibati vahidlərindən biri kimi təsniflənir və onun birbaşa sultan xəzinəsinə xas şəkilli Ödəncinin 7214 ağça həcmində müəyyənləşdirildiyi göstərilir.
Tədqiqatçı-jurnalist: Salman VİLAYƏTOĞLU
Təqdim etdi: İlqar İSMAYIL
