Հայոց տոնածիսական համակարգում պատվավոր տեղ զբաղեցրած տաղավարային տոներից է Զատիկը կամ Հարության տոնը
(լրիվ ձևը Յարութիւն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի):
Քրիստոսի տառապանքների, մահվան ու հարության հետ կապված այս տոնն իրականում շատ ավելի խոր արմատներ ունի: Այն իր նախատիպերն է ունեցել հեթանոսական ծեսերում, որոնք առնչվել են բնության և կյանքի հարության, զարթոնքի գաղափարների հետ:
Զատիկը նշվում է գարնան գիշերհավասարին հաջորդող լուսնի լրման առաջին կիրակի օրը և տոնվում մարտի 22-ից հետո մինչև ապրիլի 25-ն ընկած ժամանակահատվածում' շարժվելով 35 օրերի միջև:
Ըստ հայ եկեղեցու Առաքելական կանոնի, պետք է «քառասուն օր պաս պահվի և ապա տոնվի Զատիկը կամ Քրիստոսի Հարությունը»:
Զատկի հետ առնչվող գլխավոր արարողությունները սկսվում էին
շաբաթ և ավարտվում երկուշաբթի օրերին: Շաբաթ երեկոյան ճրագալույցին կամ ճրագալույսին, եկեղեցում կատարվում էր պատարագ նվիրված Քրիստոսի հարությանը, որով վերջ էր դրվում յոթ շաբաթ տևած Մեծ Պասի շրջանին: Յուրաքանչյուրը մոմ էր վառում և ճաշակում իր հետ վերցրած ձուն, դրանով իսկ, հրաժեշտ տալով պահքին:
Պասը լուծելու արարողությունը կոչվում էր «թաթախում», իսկ ժամանակը' «թաթախման գիշեր»: Պատարագի ժամանակ մարդիկ գավիթներում կանգնած' մաղերը պահում էին երեսներին և դրանց միջով նայում արեգակին' հավատալով, որ կտեսնեն հարություն առած Քրիստոսին։
Շաբաթ մայրամուտին երդիկից իջեցնում էին Մեծ Պասի յոթ շաբաթները խորհրդանշող և պասը չպահողներին «պատժող» Ակլատիզը
վերջին փետուրով:
Կիրակի առավոտյան նոր պատարագ էր մատուցվում, որի ընթացքում հավատացյալները սուրբ հաղորդություն էին ստանում: Այդ ժամանակ էլ կատարվում էր զատկական մատաղի հանդիսությունը, որը
հիմնականում հայտնի էր «ախառ» անունով։
Բավական տարածված էին զատկական ուխտագնացությունները։Երեխաներն ու պատանիները գրեթե ամբողջ օրն անց էին կացնում ձվախաղերով:
Ձուն և դրանից պատրաստված կերակուրները կենտրոնական տեղ էին զբաղեցնում զատկական ուտեստի ընդհանուր համալիրում:
Զատկի ծիսաշարի գլխավոր բաղադրիչներից էին շնորհավորական փոխայցելությունները ևնվիրատվությունները: Այդ արարողությունները սկսվում էին ժամերգության ավարտից,մատաղի հանդիսությունից կամ քահանայի կողմից ծխերն օրհնելուց հետո: Քահանան տներն օրհնում էր' խոնչա-մատուցարանի վրա դնելով թթխմոր, աղ, ջուր, խունկ, հացահատիկ և հատկապես' ձու:
Ձուն ամենակարևոր տեղն էր գրավում զատկական տոնում, քանի որ այն անմիջականորեն առնչվում էր տոնի ծիսական գաղափարախոսության հետ: Ձուն այստեղ ամենազանգվածային, ամենասիրված խաղի առարկան էր և նվիրատվության գլխավոր օբյեկտը: Այն մեծամասամբ ներկում էին ավագ շաբաթ օրը կամ կիրակի վաղ առավոտ-
յան, իսկ երբեմն' նաև ավագ չորեքշաբթի և ուրբաթ: Հիմնականում ներկում էին կարմիր, ինչպես նաև դեղին, կանաչ, կապույտ և այլ գույներով: Ձուն հաճախ եփում էին պղնձե ամանի մեջ, նախօրոք դրա մեջ դնելով սոխի կեղև: Հում ձուն նախշում էին մեղրամոմով, զանազան կանաչեղենի տերևներով կամ թելերով և այդպես եփում: Եփվելու ընթացքում, նախշված տեղերը մնում էին սպիտակ, իսկ ձվի մյուս մասը համապատասխան գույնն էր ստանում:Նշանված երիտասարդները այսպիսի նաշխած ձու էին նվիրում հարսնացուներին։
Զատկական ձվերը սովորաբար մեծ քանակությամբ էին եփում' տոնին հաջորդող օրերին դարձյալ հյուրասիրելու, նվիրելու և ձվախաղեր կազմակերպելու նպատակով: Պատահական չէր ժողովրդի մեջ տա-
րածված այն կարծիքը, թե' «զատկական ձուն երկար է դիմանում»:
Գրիգոր Տաթևացին ձուն կարմիր ներկելու մասին տալիս էր հետևյա լ բացատրությունը. «Զատկին, - ասում է նա, - կարմիր ձու ենք
ներկում և նրա խորհուրդն այն է, որ ձուն օրինակն է աշխարհի և,ինչպես որ իմաստուններն են ասում դրսի կեղևը նման էր երկնքին, մզղաձևը' օդի և սպիտակուցը' ջրի, դեղինն էլ երկիրն է: Իսկ կարմիր ներկը նշանակում է, թե ողջ աշխարհը գնվեց Քրիստոսի արյունով: Եվ մենք կարմիր ձուն մեր ձեռների մեջ առնելով' հռչակում ենք մեր փրկությունը: Սրա համար է, որ նախ' կարմիր ձու ենք ուտում և հետո' ուրիշ կերակուրներ»:
Այսպիսով, ձուն հայոց ավանդական կենցաղում նաև հանդիսացել է գարնան և պտղաբերության խորհրդանիշը։
Զատիկը պետք է ընկալել որպես հոգևոր տոն, Զատիկ նշանակում է զատվել`մաքրվել մեղքերից:
Տարբեր մեկնաբանությունների մեջ առավել հավաստի է զատիկ
բառի այն իմաստը, որն առնչվում է բնության զարթոնքի, գարունը ձմեռից զատելու, կամ բաժանելու հետ, ինչպես նաև տարեշրջանի այդ հատվածի հետ սերտորեն կապված կենդանական զոհաբերության հետ:
«Զատիկ» բառը հայոց կենցաղում ուներ նաև «տոն» կամ «ուրախություն» իմաստը: ժողովուրդը դարեր շարունակ Հիսուս Քրիստոսի Ծննդյան և Հարության տաղավարային գլխավոր տոները հաճախ
տարբերակել է' Փոքր Զատիկ և Մեծ Զատիկ անվանումներով: Շատ բնակավայրերում «զատիկ» բառն ընկալվում էր որպես «տոն» բառի համանիշ արտահայտություն (օրինակ Ս. Աստվածածնի զատիկ, Ս.Խաչի զատիկ, Վարդավաոի զատիկ և այլն):

Գրառումը։Մկրտչյան Սամվել` «Տոներ»(Հայկական ժողովրդական ծեսեր, սովորույթներ,հավատալիքներ,
ավանդույթ և արդիականություն)
«Գասպրինտ» հրատ., 2010թ.

Հ.գ. տեսանյութում օգտագործվել են կադրեր ազգագրագետ Ժենյա Խաչատրյանի և «Սեբաստացիներ» կրթահամալիրի արխիվից։🤍

свернуть