"Gizli tarix" kanalına abunə olaraq yeni videoları izləyə bilərsiz
Abunə olun [ Ссылка ]




Mənbə: [ Ссылка ]

Türklər eramızdan əvvəl VII əsrdə Kömen dağlarının ətəklərində tarix səhnəsinə çıxmış və tarix boyu Asiya, Avropa və Afrikada irili-xırdalı dövlətlər qurmağa nail olmuşlar. Getdikləri hər coğrafiyaya öz mədəniyyətlərini aparmış və bu coğrafiyaların mədəniyyətlərindən faydalanmışlar.
Çin mənbələrinə görə, Asiyada ilk türk siyasi varlığı eramızdan əvvəl III əsrdə hunlarla başlamışdır. Hunlar Mete xanın dövründə böyük bir imperiya qurub, moğolları məğlub edərək mühüm ticarət yollarını nəzarət altına aldılar. Asiya Hunları kimi tanınan bu dövlətin süqutundan sonra tarix səhnəsinə növbəyilə Göytürklər və Uyğurlar çıxdı. Tarixdə ilk qurulan türk dövlətləri özlərində Orxon kitabələri kimi türk tarixinə işıq tutacaq mühüm əsərlər qoyub gediblər.


Asiya Hun İmperiyası (e.ə. 220 - 216) eramızdan əvvəl
Asiya Hunlarının dövləti eramızdan əvvəl 220-ci ildə Teoman xan tərəfindən qurulmuşdu. Orta Asiyada qurulan ilk Türk dövləti olan Asiya Hun İmperiyası, tarixdə qurulan ilk Türk dövləti olması ilə də çox əhəmiyyətli bir yerə malikdir. Paytaxtı Ötükəndir. Asiya Hun İmperiyası ilk dəfə türk boylarını vahid bayraq altında toplamışdı.
Çin tərəfindən təhlükə olaraq görülən bu dövlətin hücumlarına qarşı Böyük Çin Səddi tikilmişdir. Onlar oturaq yox, köçəri həyat tərzi sürüblər. Dövlətin ən güclü dövrü olan Mete xan dövründə orduda onluq sistem quruldu və İpək Yolu nəzarət altına alındı.

Avropa Hun Dövləti (352-469)

Tayfaların köçü nəticəsində Avropa torpaqlarına çatan türklər Balamir Kağanın başçılığı ilə Avropa Hun dövlətini qurdular. Avropada qurulan ilk türk dövləti olan Avropa Hun İmperiyası indiki Macarıstan ərazisində qurulmuşdur. Ən parlaq dövrlərini Atilla dövründə yaşayan Avropa hunları Anadoluya ilk türk basqınlarını o zaman həyata keçiriblər.
Tanrının qamçısı ləqəbi ilə tanınan Atillanın dövründə Bizansla Marqos və Anatolyos müqavilələri bağlanmış, Şərqi Romadan vergi alınmışdır. Atillanın ölümündən sonra hun tayfalarının üsyanları və Bizans hücumları nəticəsində Avropa Hun İmperiyası zəiflədi və 469-cu ildə dağıldı.


I. Göytürk dövləti (552 – 659)
I Göytürk dövləti tarixdə tanınan ikinci ən böyük türk dövlətidir. Avarların Orta Asiyada siyasi varlığına son qoyularaq Ötükən torpaqlarında qurulmuşdur. Bumin Kağanın qurduğu dövlət iki yerə bölünərək iki fərqli şəkildə idarə olunurdu. Şərq sərhəddi Yapon dənizi, qərb sərhəddi Xəzər dənizi, cənub sərhəddi Hindistan, şimal sərhədi Sibir olan torpaqlarda Göytürk dövləti hökmranlıq edirdi. O, ən parlaq dövrünü Mukan Kağan dövründə yaşamışdır. Tapo Kağan dövründə isə buddizmin xalq arasında yayılmasına cəhd edilmişdir.
Türk adından istifadə edən ilk türk dövləti olan I Göytürk dövləti Çinin təzyiqləri nəticəsində zəifləmiş, şərq və qərb olaraq iki yerə bölünmüşdür. Şərqi Göytürklər dövləti 630-cu ildə çinlilər, 659-cu ildə isə Qərbi Göytürklər tərəfindən dağıdılmışdır.

II Göytürk Dövləti (682 – 745)
II Göytürk Dövləti I Göyktürk dövləti süqut etdikdən sonra Kutluk Kağanın başçılığı ilə türklərin üsyanı nəticəsində yaranmışdır. Bu səbəbdən Kutluk Kağana toplayan və birləşdirən mənasını verən İlteriş adı verilmişdir.
Göytürk əlifbasından istifadə edən Göytürklər, əlifbadan ilk dəfə istifadə edən Türk dövləti olub. Türk ədəbiyyatının və türk tarixinin ilk yazılı nümunəsi olan Orxan yazıları II Göytürk dövləti dövründə yazılmışdır. Bundan əlavə, qeyd edək ki, Ergenekon dastanı da o dövrdə yaranıb.
Bilgə Kağan dövründə özünün çiçəklənmə dövrünü yaşayan dövlət, Bilgə Kağan, Kültigin və vəzir Tonyukukun dünyadan köçməsindən sonra gücünü itirməyə başladı.
Dövlətin bu vəziyyətindən istifadə edən basmillər, uyğurlar və karluklar 744-cü ildə II Göytürk dövlətini süquta uğratdılar.

Uyğur Dövləti (744 – 840)
Türk dövlətləri arasında ilk dəfə oturaq həyat tərzinə keçənlər uyğurlar olublar. 744-cü ildə Kutluk Bilgə Kül Kağan tərəfindən qurulan dövlət, memarlıq, miniatür və illüstrasiya əsərləri yaradan ilk türk dövlətidir. Göytürklər kimi öz əlifbasına malik olan bu dövlət həm də mətbəədən istifadə edən ilk türk dövlətidir. Uyğur dövləti mədəniyyət və sivilizasiya baxımından Orta Asiya dövlətləri arasında ən inkişaf etmiş dövlət olma xüsusiyyətlərinə malikdir.
Uyğurlar Çinlə sıx əlaqələri nəticəsində mani dinini qəbul ediblər. Uyğur dövləti qırğızların hücumları nəticəsində məhv edilmiş, Kansu və Turfan Uyğurları olaraq iki yerə bölünmüşdür.

свернуть