Жалпы, «Ұлы Тұран» идеясы жуырда ғана пайда болған жоқ. Атау ретінде «Тұран» сөзінің тарихы тым тереңге кетеді. Тіпті, аңыздарда аты аталатын Афрасиаб патшаның заманына, көне Иран мен Тұран текетіресіне дейін баратын ұғым. Сөйте тұра ХХ ғасырдың басында күллі түркі халықтарының басын қосуды көздейтін саяси ұстанымы болған қайраткерлер кездесті. Ал әдебиет пен өнерде тұраншылдық идеясы кеңінен тараған болатын. Мағжан Жұмабаевтың «Ертеде Түркістанды тұран дескен...» деп жырлайтыны сол кез. Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Осман империясының қиын жағдайға душар болуы Орталық Азия мен Кавказдағы халықтарға да рухани-моральдық тұрғыда әсер еткені анық. Осман әскеріне көмек көрсету үшін қаржы да жиналған кездері болған. Қазақ байларының Санкт-Петербордағы Осман империясы елшісі Тұрхан пашаға Сыр бойының қазағы Садық Өтегеновтің алтын-күміс апарып бергені де сол кез. Әзербайжан, татар байларының қазақ басылымдарына қаржылай қолдау білдіргені де ХХ ғасырдың басы. Яғни, жүз жыл бұрын бауырлас халықтардың өзара ықпалдасу, ынтымаққа ұмтылу процесі болғаны рас. Алайда қазір тұраншылдықты халық арасында кеңінен тараған идея деуге келмейді. Тек ел ішінде соңғы жылдары ғана түркі халықтарының ынтымақтастығын, өзара одақ құруы қажет екенін алға тартатын белсенділер бой көрсетіп жүр. Ал идеяның түп-төркініне үңілер болсақ, бауырлас халықтардың өзара одақ құрып, аймақтық суперкүшке айналуын қалайтын, бұрынғы колонистерге қарсы реваншистік ұстанымды белгілі мөлшерде жақтайтын көзқарас ретінде ғана бағалауға болады. Қазір «Ұлы Тұран» идеясының белгілі бір тұжырымдамасы, оны жүзеге асыруға бағытталған құрылымдары жоқ. Тек бірқатар мемлекетте, соның ішінде Қазақстанда да тыйым салынған «Бозқұрт» қозғалысы мен Түркияның Ұлтшыл қозғалыс партиясын ғана тұраншылдықты насихаттап жүрген ұйымдар қатарына қосуға болады. Алайда түріктердің Ұлтшыл қозғалыс партиясы ел билігіндегі Әділет және даму партиясымен коалиция құрған, белгілі бір саяси ұстанымы бар, қалыптасқан ұйым. Оны террористік ұйымдар қатарына қосудың қисыны жоқ әрі түрік ұлтшылдарының өзі бірнеше топқа бөлінетінін, олардың барлығы «Ұлы Тұран одағын» аңсамайтынын да ескеру керек. Ал «Бозқұрт» қозғалысының өткен ғасырдың 60-80-жылдарындағы маошыл, марксистік-ленинистік «террор романтикасы» өршіген кезде оларға қарсы қолдану үшін жасақталған, белгілі мөлшерде мемлекет пен сыртқы күштер астыртын қолдаған экстремистік қозғалыс екенін ескеру керек. Яғни, «еруліге-қарулы» ұстанымы негізінде жұмыс істеген қозғалыс. Ал Ресей сыртқы істер министрі С.Лавровтың бұл идеяға қатысты пікір білдіруіне түрткі болған түркілердің өздері емес, алыстағы АҚШ-тың зерттеу-барлау компанияларының бірі еді. Таулы Қарабақ соғысында Әзербайжанды Түркияның ашық қолдауы да себеп болған сыңайлы.
STRATFOR-дың болжамы ғана еді...
Жалпы, түркі тілдес халықтардың интеграциясы мен өзара ынтымақтастығынан қауіптенетін елдер «Ұлы Тұран одағы» жайлы идеялардың таралмауына мүдделі. Өйткені түркі ынтымақтастығы саяси сипат алса Иран, Ресей, Қытай тәрізді бірқатар елдерде өмір сүретін бауырлас халықтардың тәуелсіздік алуға ұмтылысы күшеюі мүмкін. Бірақ С.Лавров пен ресейлік бірқатар сарапшылардың Тұран мәселесіне назар аударуына АҚШ-тағы STRATFOR компаниясы жариялаған карта себеп болды-ау деп болжаймыз. Онда 2050 жылдарға қарай Түркия Таяу Шығыс, Орталық Азия мен Ресейдің бірқатар аймағына ықпалын жүргізетіні көрсетілген. Сөйтіп, түрік телеарналарында көрсетіліп, әлеуметтік желілерде тараған картаны Ресей саясаткерлері қызу талқылады. Мәселен, ресейлік әскери сарапшы Александр Михайловский Түркия президенті Реджеп Тайип Ердоғанның өзі «Ұлы Тұран» тұжырымдамасын жүзеге асыруға талпынып жүргенін айтты. Сарапшының сөзіне қарағанда, Түркия түркі тілдес елдердің әскери-саяси блогын құруды көздейтін көрінеді. Әрі ХХ ғасырдың 20-жылдары Орталық Азияда больщевиктерге қарсы қозғалысты ұйымдастырған Әнуар пашаны Түркия президенті үлгі тұтатынын айтыпты. Иә, ХХ ғасырдың басында Ресей отаршылдары мен больщевиктерге қарсы түрлі көтерілістер мен қозғалыстар Орталық Азияда аз болмаған. Ресми тарихта «басмашылар» деп аталатын топтар коммунистерге айтарлықтай қарсылық көрсеткені бар. Басмашылар қозғалысын ұйымдастыруға Әнуар пашаның қатысқаны да рас. Алайда ол жүз жыл бұрынғы тарих еді. Бірақ Ресей масс-медиасы мен саясаткерлері «Ұлы Тұран одағы» дегенді жиі қайталап, жүз жыл бұрынғы оқиғаларды бүгінгі күнмен байланыстыруға тырысып келеді. Түркия, Қазақстан, Қырғыз Республикасы, Өзбекстан, Түркіменстан мен Әзербайжан мемлекеттері арасындағы байланыстарға пантюркистік сипат беруге талпынатыны бар. Атышулы В.Жириновский де «Тұран армиясы жасақталады» деп байбалам салғаны содан. Кәдімгі «қорыққан бұрын жұдырықтайдының» кері. Айтпақшы, STRATFOR компаниясы осыдан біраз жыл бұрын «Түркия бөлшектенеді, Күрдістан құрылады» деген болжам айтып, арнайы карта жариялаған еді. Енді мүлдем басқаша «сайрап» отыр.
